بررسی سیر تحول حفاظت و مرمت سفال در ایران

چکیده تمدن عظیم و میراث فرهنگی غنی و افتخارات باستانی و هنری ایران در همه نقاظ جهان، بخصوص در میان مردم روشن بین و تحصیل کرده دنیا، شناخته شده است. سرزمین پهناور ایران با همه فراز و نشیب هایی که در سرنوشت خود داشته، فرهنگ غنی، تمدن های بی شمار و آثار تاریخی و هنری با ارزشی دارد که از کهن ترین ایام تاکنون به صورت بناها و ساختمان های تاریخی- مذهبی و یا به صورت اشیاء در تپه های باستانی و قبور خودنمایی می کنند. مطالعه در آثار گذشتگان همیشه در وجود انسان ها بوده و هست. بررسی های اولیه و سپس کاوش های باستان شناسی غالباً به منظور بررسی هویت تمدن ها و فرهنگ انسان های باستانی بوده، ولی جنبه مادی نیز داشته است و گاهی افراد از فروش آثار عتیقه و باستانی سود برده اند. زمانی هم افراد آن ها را به صورت مجموعه های زیبا جمع آوری کرده و در کلکسیون ها و موزه ها جای داده اند تا فرهنگ های مختلف را در کنار هم تماشا کنند. در تمام این مراحل همواره سطوحی از توجه به بازسازی اشیاء صدمه دیده و به گونه ای حفظ و نگهداری آن ها وجود داشته است. با شناخت هر چه بیشتر آثار باستانی، مشخص گردید که آثار تاریخی و هنری هر ملتی به منزله شناسنامه، کارت ملی و شناسایی، هویت تاریخی و مفاخر ملی آن کشور است و بدین ترتیب حفظ، نگهداری، صیانت و مراقبت از این آثار به دلیل منابع و ارزش های معنوی و مادی بیش از حد آن ها، در دنیا یک اصل اساسی شناخته شد و به همین خاطر قوانین و مقررات مختلف برای آن تصویب شد. این اصل در هر کشوری از نقطه ای آغاز شده و در روند تغییر و رو به رشد خود تحت تأثیر عوامل مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی از یک سو و نظریه های مطرح شده توسط علاقمندان به آثار هنری و تاریخی از سوی دیگر واقع شده است. در ایران نیز عوامل مختلف یاد شده نقش مهمی در شکل گیری ساختار اولیه و شکل گیری تفکر و درک افراد از ارزش و اهمیت آثار تاریخی داشته است، با این تفاوت که تاکنون نظریه پردازی مکتوب و جامعی در زمینه مرمت اشیاء تاریخی در ایران وجود نداشته است. حفاظت و مرمت آثار تاریخی در کشور ما بسیار جوان بوده و همواره پیرو روش های به کار گرفته شده در کشور های دیگر و از جمله چند کشور پیشگام در زمینه حفاظت و مرمت، مثل فرانسه، ایتالیا و انگلیس بوده است. قابل ذکر است که موضوع حفاظت و مرمت سفال در ایران (غیر تاریخی و به شیوه سنتی با دیدگاه تعمیر ظروف زندگی) قدمتی بیش از دیگر کشورها دارد. اما حفاظت و مرمت سنتی (هنری) سفال های تاریخی از حدود یک قرن پیش و مقارن با آغاز کاوش های باستان شناسی توسط کشورهای خارجی شکل گرفت و صورت علمی آن حدود نیم قرن است که در چارچوب نظام آموزشی کشور به اجرا در آمده است. در این پژوهش تلاش شده است تا ضمن بیان و معرفی تاریخچه ای از باستان شناسی، اولین محوطه های کاوش در بر دارنده سفال، روند شکل گیری مراکز حفاظتی آثار تاریخی و دست اندرکاران تشکیل آن ها، به بررسی گزارش های باستان شناسی با تمرکز بر استخراج شیوه های مطالعه و برخورد آن ها با سفالینه ها پرداخته شود. به علاوه با مروری بر سابقه فعالیت های پژوهشی و مطالعاتی بر روی سفالینه های ایرانی در داخل و خارج از کشور، معرفی مراکز آموزشی مرتبط با حفاظت و مرمت سفال و اولین آزمایشگاه ها و کارگاه های مرمت و همچنین مرمتگرانی که تخصص آن ها مرمت این گروه از اشیاء بوده است، شکل گیری و سیر تحول و توسعه آموزشی و پژوهشی در این زمینه مورد مطالعه قرار گرفته است. در همین رابطه با انجام مصاحبه های حضوری با باستان شناسان، استادکاران سنتی و کارشناسان و مرمتگران آثار تاریخی در کشور و بهره گیری از تجربیات گران بهای آن ها و همچنین بررسی و مطالعه نمونه های سفال های مرمت شده در دوره های زمانی گوناگون توسط این کارشناسان و متخصصان، تلاش شده است تا با استخراج اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها تصویر واضحی از سیر تحول و توسعه مرمت سفال در ایران عرضه شود.